نکات مهم درباره نحوه تعویض پانسمان زخم جراحی بدون ایجاد عفونت

مراقبت صحیح از زخم جراحی و نحوه تعویض پانسمان زخم جراحی اهمیت ویژه‌ای دارد؛ چراکه اگر این کار به‌درستی انجام نشود، می‌تواند احتمال عفونت را به‌شدت افزایش بدهد. اصول علمی و گام‌به‌گام در این فرایند، نه‌تنها موجب محافظت از زخم در برابر آلودگی‌های محیطی و کاهش درد بیمار می‌شود، بلکه شانس شناسایی زودهنگام نشانه‌های عفونت و به حداقل رساندن عوارض ناخواسته را هم افزایش می‌دهد. این فرایند باید در محیطی تمیز با رعایت اصول بهداشت دست و استفاده از ابزار استریل انجام شود. قبل‌از تعویض، وضعیت زخم از نظر عفونت بررسی می‌شود و سپس با توجه به میزان ترشح و شرایط زخم، پانسمان مناسب انتخاب و با چسب مناسب تثبیت می‌شود. در ادامه، مراحل کلیدی و توصیه‌های علمی را برای تعویض پانسمان برای انواع زخم‌های جراحی توضیح داده‌ایم تا بیماران و مراقبین آن‌ها بتوانند این فرایند را به بهترین شکل ممکن در خانه یا مراکز درمانی انجام بدهند. با ما همراه باشید.

اهمیت تعویض پانسمان زخم جراحی چیست؟

پانسمان جراحی یک سد فیزیکی و محیط کنترل‌شده برای زخم ایجاد می‌کند و تعویض صحیح آن، نخستین خط دفاعی در برابر عفونت محل جراحی (SSI) به شمار می‌رود. طبق گزارش سازمان جهانی بهداشت، عفونت محل جراحی سومین علت اصلی بستری مجدد بیماران پس‌از عمل است و می‌تواند تا ۲۰ درصد بیماران را در برخی مناطق درگیر کند.

هدف اصلی تعویض پانسمان، حفظ رطوبت بهینه، پیشگیری از انتقال آلودگی و پایش مستمر وضعیت زخم از نظر بروز علائم هشداردهنده است. حفظ رطوبت کنترل‌شده روند اپی‌تلیالیزاسیون را تسریع می‌کند، درحالی‌که رطوبت بیش‌ازحد می‌تواند موجب ماکرواسیون پوست و رشد میکروب شود.

نکاتی برای آماده‌سازی محیط، ابزار و بیمار پیش‌از تعویض پانسمان

برای تعویض پانسمان زخم جراحی، محیط باید تمیز و تهویه مناسب داشته باشد. توصیه می‌شود بیمار در وضعیتی راحت قرار بگیرد، عضلات ناحیه عمل‌شده شل باشد و در صورت نیاز، ۳۰ دقیقه پیش‌از تعویض، یک مسکن سبک با تجویز پزشک مصرف کند. ابزار استریل برای تعویض پانسمان شامل گاز غیرچسبنده، پد جاذب، قیچی نوک کند، پنس استریل، سرم نرمال سالین، دستکش، پیش‌بند، ماسک و کیسه زباله عفونی باید پیش‌از شروع آماده باشند.

اهمیت بهداشت دست در تعویض پانسمان زخم جراحی چیست؟

رعایت بهداشت دست و تکنیک آسپتیک غیرتماسی (ANTT) هم در تعویض پانسمان زخم جراحی حیاتی است. ابتدا دست‌ها باید با صابون آنتی‌میکروبیال حداقل ۲۰ ثانیه شسته شوند و با حوله یکبارمصرف خشک شوند. استفاده از دو جفت دستکش توصیه می‌شود؛ جفت اول هنگام برداشتن پانسمان قبلی و جفت دوم هنگام شست‌وشو و پانسمان جدید.

مراحل گام‌به‌گام تعویض پانسمان زخم جراحی

برای تعویض پانسمان زخم جراحی باید مراحل زیر را به‌دقت دنبال کرد:

برداشتن پانسمان قبلی

ابتدا با دستکش تمیز، لبه نوار چسب یا پانسمان را در جهت رشد مو به‌آرامی جدا کنید. پانسمان قبلی را لایه به لایه بردارید و بلافاصله داخل کیسه زباله عفونی بیندازید. سپس دستکش‌ها را خارج کنید و مجدداً دست‌ها را بشویید. این کار خطر انتقال میکروب را به حداقل می‌رساند.

ارزیابی وضعیت زخم

پس‌از برداشتن پانسمان، باید وضعیت زخم را از نظر قرمزی، تورم، ترشح غیرعادی، بوی بد یا هر تغییر رنگ بررسی کنید. اگر ترشح چرکی یا تورم شدید وجود دارد یا پوست اطراف زخم داغ و ملتهب است، نشانه احتمالی عفونت است و باید به تیم درمانی اطلاع بدهید. پارامترهای TIMER-S (بافت، عفونت/التهاب، رطوبت، لبه زخم، بازسازی، پوست اطراف) باید مرحله‌به‌مرحله ارزیابی شوند تا بهترین تصمیم برای مراقبت بعدی گرفته شود.

شست‌وشوی زخم

در ۴۸ ساعت نخست پس‌از جراحی، شست‌وشو فقط در صورت وجود آلودگی یا دستور پزشک انجام می‌شود و معمولاً سرم نرمال سالین ولرم توصیه می‌شود. پس‌از آن، اگر کیفیت آب شیر شهری مطلوب باشد، می‌توان از آن نیز استفاده کرد. هرگز نباید برای شست‌وشو از پراکسید هیدروژن جز در موارد خاص دبریدمان استفاده کرد؛ زیرا سمی است و به سلول‌های ترمیم‌کننده آسیب می‌زند.

انتخاب پانسمان جدید براساس وضعیت زخم

انتخاب نوع پانسمان جدید باید براساس میزان ترشح (اگزودا)، وجود عفونت و وضعیت پوست اطراف زخم انجام شود. برای اگزودای کم، پانسمان فیلم شفاف نیمه‌تراوا مناسب است؛ برای اگزودای متوسط، فوم پلی‌یورتان توصیه می‌شود؛ در اگزودای زیاد، آلژینات کلسیم بهترین انتخاب است و در زخم‌هایی با ریسک بالای عفونت، فوم یا هیدروفایبر حاوی یون نقره پیشنهاد می‌شود. در این زمینه، پانسمان نقره برای زخم پای دیابتی نیز به‌ویژه در بیماران پرخطر اهمیت دارد؛ زیرا به‌دلیل ویژگی ضدمیکروبی قوی می‌تواند خطر عفونت را کاهش بدهد.

در جدول زیر، انتخاب نوع پانسمان با توجه به وضعیت زخم آمده است:

فیکساسیون و تثبیت پانسمان

در تعویض پانسمان زخم جراحی برای تثبیت پانسمان جدید باید از نوار چسب هیپوآلرژنیک یا چسب سیلیکونی، به‌ویژه در بیماران با پوست حساس استفاده شود. طول نوار چسب باید حداقل ۴ سانتی‌متر بلندتر از لبه پانسمان باشد تا توزیع نیروی کشش بهینه باشد و از بازشدن ناگهانی پانسمان جلوگیری شود.

نکات مراقبت از زخم جراحی در منزل

بیمارانی که مجبور به تعویض پانسمان در منزل هستند، باید اصول ایمنی را به‌دقت رعایت کنند؛ مثلاً عموماً طبق گفته پزشک، دوش گرفتن در ۴۸ ساعت نخست پس‌از پانسمان اولیه پس‌از جراحی مجاز نیست؛ پس‌از آن هم با پوشش محافظ (پانسمان ضدآب یا کیسه پلاستیکی) دوش ولرم مجاز است. از غوطه‌وری در وان، استخر و قرارگیری طولانی‌مدت در محیط‌های مرطوب باید خودداری شود تا زخم به‌طور کامل بسته شود. فعالیت بدنی شدید که باعث کشش بخیه یا بازشدن لبه‌ها شود، خطر عفونت و عوارض بعدی را افزایش می‌دهد.

نشانه‌های هشدار و زمان مراجعه به پزشک

وجود تب، ترشح چرکی با بوی شدید، قرمزی پیشرونده بیش‌از دو سانتی‌متر در ۲۴ ساعت، درد جدید و شدید یا بازشدن لبه‌های زخم از نشانه‌های هشدار جدی است که باید بلافاصله با تیم درمانی یا جراح تماس گرفته شود. پایش دقیق این علائم نقش حیاتی در پیشگیری از عفونت و بستری مجدد دارد.

زمان‌بندی برداشت بخیه 

برداشت بخیه یا استیپل باید براساس ناحیه جراحی و به توصیه پزشک انجام شود؛ معمولاً در صورت، ۵ تا ۷ روز در تنه ۱۰ تا ۱۴ روز، اندام فوقانی ۱۰ تا ۱۲ روز و در اندام تحتانی ۱۲ تا ۱۴ روز طول می‌کشد. در مفاصل پرکشش مثل زانو و آرنج، این مدت تا ۲۱ روز افزایش می‌یابد.

توصیه‌های مهم برای مراقبت بهینه از زخم جراحی

همواره ۴۸ ساعت نخست پانسمان را دست‌نخورده نگه دارید، مگر اینکه نشانه‌ای از نشت یا آلودگی وجود داشته باشد. تکنیک ANTT؛ یعنی استفاده از دستکش، تماس نداشتن دست با زخم و محیط تمیز، را جدی بگیرید. پیش‌از شروع کار، وسایل را آماده کنید و وضعیت بیمار را کاملاً مناسب قرار بدهید. نوع پانسمان را با توجه به اگزودا و ریسک عفونت انتخاب کنید. به هر نشانه هشدار توجه ویژه داشته باشید و پیگیری پزشکی را به هیچ وجه به تأخیر نیندازید. به‌خصوص پانسمان برای درمان زخم بستر در منزل باید کاملاً در طول زمان تحت نظر پزشک باشد.

سخن پایانی

تعویض پانسمان زخم جراحی به‌صورت اصولی نه‌تنها روند بهبودی را تسریع می‌کند، بلکه احتمال عفونت، بازشدن بخیه‌ها و بستری مجدد را به حداقل می‌رساند. پیروی از اصول علمی، رعایت بهداشت، انتخاب مناسب پانسمان و مراقبت‌های ویژه، کلید موفقیت در مدیریت زخم‌های جراحی به شمار می‌رود.