حقیقت مرگبار سیگار الکترونیک؛ ۱۲ میلیون ایرانی اسیر دخانیات!

خبرگزاری مهر _گروه سلامت: در حالی که مصرف محصولات فرهنگی در جامعه رو به کاهش است، صنعت دخانیات با تاکتیک‌های نوین در حال تسخیر ذهن و بازار نسل جوان است. از ویپ‌های رنگارنگ و سیگارهای الکترونیکی با شعار «آینده بدون دود» گرفته تا کیسه‌های بی‌صدا و تبلیغات پنهان در سریال‌ها و شبکه‌های اجتماعی؛ امروز نوجوانان بیش از هر زمان دیگری در معرض نیکوتین و پیام‌های فریبنده این صنعت قرار دارند.

روند نگران‌کننده‌ای که بدون نظارت و سیاست‌گذاری جدی، سلامت آینده کشور را تهدید می‌کند.

در این راستا با «شریف ترکمن‌نژاد؛ مشاور علمی جمعیت مبارزه با استعمال دخانیات ایران» به گفتگو پرداختیم.

آقای دکتر به عنوان سوال اول درباره رشد کارخانه‌های دخانیات برایمان بگویید.

یکی از مسائل نگران‌کننده این است که در کشور ما از ۶ تا ۸ کارخانه دخانیات در دهه‌های گذشته، اکنون به بیش از ۳۶ کارخانه رسیده‌ایم و این در حالی است که هم‌اکنون در ایران حدود ۷۰ میلیارد نخ سیگار در سال تولید و مصرف می‌شود و حدود ۱۲ میلیون نفر مصرف‌کننده دخانیات داریم.

صنایع دخانی بسیار هوشمند عمل می‌کنند و در فضای مجازی، در خیابان‌ها، روی قهوه‌خانه‌ها، و حتی در سینمای خانگی ترویج مصرف دخانیات با روش‌های آشکار و پنهان صورت می‌گیرد. برای مثال، برخی سریال‌های پرمخاطب در پلتفرم‌های خانگی، به‌شکلی طراحی شده‌اند که شخصیت‌های محبوب سیگار می‌کشند و این دقیقاً یک تبلیغ پنهان است که روی نوجوان تأثیر مستقیم دارد.

شما هر چقدر هم در مدرسه آموزش دهید، کافی است یک نوجوان شخصیت محبوبی را در حال کشیدن سیگار ببیند تا تمام آموزش‌ها بی‌اثر شود و این صنایع با مهارت، احساسات انسانی مثل خشم، اضطراب، شادی، غم و حتی غرور را با دخانیات گره زده‌اند تا سیگار و قلیان را به ابزار مواجهه با این احساسات تبدیل کنند.

هشدار درباره تبلیغات نوین دخانیات در فضای مجازی؛ نسل جدید نیکوتین در کیسه‌های کوچک و بی‌صدا

اگر همین حالا در اینستاگرام، توئیتر یا تیک‌تاک واژه‌هایی مانند «ویپ» یا «vape» را جست و جو کنید، با صدها صفحه فعال روبه‌رو می‌شوید که دخانیات الکترونیکی را تبلیغ می‌کنند. اخیراً نیز محصولی به‌نام کیسه نیکوتین (Nicotine Pouches) وارد بازار ایران شده که بسیار خطرناک است و در عین حال بدون صدا و بسیار مخفیانه مصرف می‌شود.

این کیسه‌ها که اندازه‌ای کوچک‌تر از چای کیسه‌ای دارند، بین لثه و لب قرار می‌گیرند، خیس می‌خورند و نیکوتین آزاد می‌کنند. متأسفانه این محصول از سوی خانم‌های جوان، تحت عنوان راه‌حل‌های «بی‌سر و صدا» برای مصرف نیکوتین بدون جلب توجه، تبلیغ می‌شود. هدف اصلی، نوجوانان و جوانانی هستند که دنبال راه‌های پنهانی و «مدرن» مصرف‌اند.

این شکل‌های نوین از مصرف دخانیات به‌شدت نیازمند نظارت، قانون‌گذاری و برخورد هستند. در غیر این صورت، تمام زحمات نهادهایی مثل وزارت بهداشت، جمعیت مبارزه با دخانیات، و حتی مدارس بی‌اثر می‌شود.

ایران، از موفقیت نسبی تا شکست در ۳ حوزه کلیدی کنترل دخانیات

متأسفانه ایران در حوزه افزایش مالیات بر دخانیات عملکرد بسیار ضعیفی داشته است. طبق گزارش‌های سازمان جهانی بهداشت، ایران نتوانسته در سه حوزه کلیدی موفق باشد؛ افزایش مالیات مؤثر بر دخانیات، گسترش خدمات ترک دخانیات و برگزاری پویش‌ها و کمپین‌های عمومی مقابله با دخانیات نیز مؤثر باشد.

در حالی که در برخی کشورها با ۱۰٪ افزایش قیمت دخانیات، مصرف تا ۸٪ کاهش یافته، در ایران به دلیل مالیات ناچیز، این افزایش اصلاً اثرگذاری قابل ملاحظه‌ای نداشته است.

با وضعیت تورمی کنونی، حتی افزایش‌های جزئی قیمت نیز با گذشت زمان بی‌اثر می‌شود و باید یک افزایش ساختاری، واقعی و مستمر در مالیات دخانیات داشته باشیم، در غیر این صورت مصرف روند صعودی خواهد داشت.

نقش خطرناک سینما، رسانه و فضای مجازی در ترویج دخانیات

موضوع بسیار جدی است. شرکت فیلیپ موریس، یکی از بزرگ‌ترین تولیدکننده‌های دخانیات دنیا، در بیانیه‌ای که در سال ۱۹۸۹ منتشر کرد به صراحت اعلام کرده که رسانه، سینما و شخصیت‌های مشهور، ابزار طلایی تبلیغات هستند.

مثلاً کابوی مارلبرو (Marlboro Man) در زمان خود یکی از مؤثرترین کمپین‌های بازاریابی تاریخ دخانیات بود. پوسترها، فیلم‌ها و حتی سریال‌ها، همه در خدمت ساخت یک تصویر «جذاب» از سیگار بوده‌اند و امروزه هم همین الگو ادامه دارد، مخصوصاً در سریال‌های شبکه نمایش خانگی در ایران. تقریباً در تمام فیلم‌های کمدی و حتی آثار درام ایرانی اخیر، مصرف دخانیات به‌شدت دیده می‌شود.

یک مطالعه ارزشمند از دانشگاه الزهرا انجام شده که نشان می‌دهد در سال‌های اخیر، سهم صحنه‌های سیگار کشیدن در تلویزیون، سینمای ایران و سریال‌های خانگی، به طرز نگران‌کننده‌ای بالا رفته است. متأسفانه هیچ راهکار الزام‌آوری برای نظارت بر این موضوع وجود ندارد.

از طرف دیگر، فیلیپ موریس در گزارشی رسمی اعلام کرده که تبلیغات غیرمستقیم آن‌ها در فضای مجازی (توئیتر / ایکس، یوتیوب، تیک‌تاک) بیش از ۳.۴ میلیارد بار بازدید شده است و این یعنی نوجوانان در معرض حجمی بی‌سابقه از محتوای مروج دخانیات هستند.

تدوین ۵ بسته سیاستی برای مقابله با نفوذ دخانیات در فرهنگ و رسانه

از سال گذشته با همکاری شورای عالی انقلاب فرهنگی، میز تخصصی دخانیات در آن شورا ایجاد شد و ۵ بسته سیاستی مهم تدوین شد. یکی از مهم‌ترین این بسته‌ها، مربوط به سیاست‌گذاری رسانه‌ای در حوزه دخانیات است. این شامل؛ نحوه حضور دخانیات در فیلم‌ها و سریال‌ها، نظارت بر محتوای رسانه‌های خانگی و مجازی و محدودسازی تبلیغات مستقیم و غیرمستقیم است.

این بسته‌ها در اختیار شورا قرار گرفته و ما امیدواریم که در سال جاری (۱۴۰۴) تصویب و اجرایی شوند. اگر این اتفاق بیفتد، می‌توان امیدوار بود که نقش خطرناک رسانه در ترویج دخانیات، بالاخره مهار شود.

تصویب اولیه سیاست‌های جدید؛ گام نخست در مهار ترویج دخانیات در رسانه‌ها

خوشبختانه تصویب‌های اولیه این بسته‌ها انجام شده است. ما منتظر تصمیم نهایی و ابلاغ رسمی هستیم. در این بسته‌ها پیش‌بینی شده که نهادهایی مثل ساترا، وزارت ارشاد، صدا و سیما و سایر تنظیم‌گران رسانه‌ای به‌صورت الزام‌آور مکلف شوند تا مانع از ترویج مصرف دخانیات در رسانه‌ها شوند.

این موضوع در سال‌های گذشته مغفول مانده بود، اما با تصویب نهایی این سیاست‌ها، نظارت، هشدار دهی و ممنوعیت‌های مشخصی برای تولید و انتشار محتوای مروج دخانیات اعمال خواهد شد.

فریب تبلیغاتی با شعار «آینده بدون دود»؛ سیگارهای الکترونیکی هم آسیب‌زا هستند

متأسفانه یکی از فریب‌های رایج شرکت‌های دخانیاتی این است که سیگارهای الکترونیکی را با شعارهایی مثل «آینده بدون دود» یا «گزینه‌ای سالم‌تر» تبلیغ می‌کنند. اگر شما به وبسایت شرکت‌هایی مثل فیلیپ موریس، ایمپریال برندز، بریتیش امریکن توباکو یا JTI ژاپنی مراجعه کنید، همگی از این عبارات استفاده می‌کنند.

ولی این تبلیغات مصرف نیکوتین را بی‌ضرر جلوه می‌دهند، در حالی که سیگارهای الکترونیکی هم نیکوتین دارند، هم مواد شیمیایی سمی. این محصولات نه تنها اعتیادآورند، بلکه عوارضی مثل تحریک ریه، تنگی نفس، افزایش فشار خون، اختلال در رشد مغز نوجوانان، مشکلات قلبی و حتی احتمال تشدید آسم را به دنبال دارند.

مطالعات منتشر شده در مجلات علمی مانند NEJM، JAMA و The Lancet نشان داده‌اند که بخار تولیدشده از ویپ‌ها حاوی فلزات سنگین، فرمالدهید، نیکوتین غلیظ، و ترکیبات سرطان‌زا است.

سیگارهای الکترونیکی چند نسل دارند، اما در حال حاضر ۴ نوع اصلی بیشتر در بازار ایران دیده می‌شود؛ IQOS (آیکاس): محصول فیلیپ موریس که توتون فشرده‌شده را با سوزن گرم می‌کند، نه می‌سوزاند. اما همچنان نیکوتین را آزاد می‌کند.

ویپ‌ها (Vape Pens)؛ دستگاه‌هایی که مایع نیکوتینی را بخار می‌کنند. بسیار متداول در میان نوجوانان است و پاد سیستم‌ها (Pod Systems): کوچک‌تر و قابل‌حمل‌تر، با غلظت نیکوتین بالا هستند.

همچنین پادمادها (Pod Mods)؛ نسخه‌های پیشرفته‌تر با قابلیت کنترل دما و شدت بخار در دسترس است.

رشد فروش این محصولات در ایران بسیار بالاست. طبق برآوردهای غیررسمی، فروشگاه‌های دخانیاتی در مناطق مرکزی شهرهای بزرگ، عمدتاً ویپ می‌فروشند و مخاطبان اصلی‌شان نوجوانان و جوانان ۱۵ تا ۲۵ ساله‌اند و تبلیغات در اینستاگرام، کانال‌های تلگرامی و حتی فروش در سوپرمارکت‌ها بدون هیچ مجوزی انجام می‌شود. این یعنی قانون‌گریزی مطلق، در مقابل قانونی که اصلاً هنوز به‌درستی تدوین یا اجرا نشده است.

واقعیت تلخ؛ ۷۰٪ دخانیات تولیدشده در ایران، توسط شرکت‌های خارجی

بر اساس گزارش رسمی وزارت صمت، بیش از ۷۰٪ از سیگارهایی که در ایران تولید می‌شود، متعلق به برندهای خارجی مثل بریتیش امریکن توباکو (BAT)، فیلیپ موریس، و JTI ژاپن است. این شرکت‌ها به‌طور مستقیم یا از طریق شرکت‌های اقماری در داخل کشور فعالیت دارند.

نکته تلخ‌تر این است که همین شرکت‌ها تبلیغات خود را به‌صورت دیجیتال انجام می‌دهند، اما هیچ نظارتی بر محتوای آن‌ها وجود ندارد. حتی فروشندگان سیگار الکترونیکی در فضای مجازی معمولاً اطلاعات تماس دارند و سفارش گیری می‌کنند، بدون هیچ مانعی.

بخار بی‌خطر نیست؛ بخار سمی است

یکی از تصورات اشتباه عمومی دقیقاً همان چیزی که شرکت‌های دخانی روی آن حساب کرده‌اند و اینکه فکر می‌کنیم «بخار» حاصل از ویپ و سیگارهای الکترونیکی، بخار آب ساده است و اما واقعیت این است که بخار حاصل از این دستگاه‌ها حاوی ترکیباتی است که به شدت سمی، تحریک‌کننده و در مواردی سرطان‌زا هستند.

هیچ نهادی این ترکیبات را پایش یا نظارت نمی‌کند

اگر یک قوطی رب گوجه‌فرنگی باید ترکیباتش را روی بسته‌بندی بنویسد، چرا یک ویپ یا کارتریج نیکوتینی نباید؟ پاسخ ساده است؛ صنعت دخانیات در حال گریز از شفافیت است.

واقعیت سیاه؛ سیگار الکترونیکی هم قاتل است

مطالعات ثابت کرده‌اند که بخار سیگارهای الکترونیکی حاوی دست‌کم ۲۰ تا ۵۰ ماده مضر و سمی است و در سیگار سنتی، از حدود ۷۰۰۰ ماده شناسایی‌شده، ۲۵۰ ماده مضر و حداقل ۷۰ ماده سرطان‌زا هستند و در سیگار الکترونیک نیز سرطان‌زایی آن‌ها ثابت‌شده است.

اصطلاح «ریه پاپ کُرنی» دقیقاً به ریه‌هایی اطلاق می‌شود که به دلیل استنشاق بخارهای سمی دچار آسیب‌های غیرقابل بازگشت شده‌اند و در تصویربرداری ریه این افراد، لکه‌های سفید متعددی دیده می‌شود که حاصل تخریب ساختار بافت ریه است.